سواد اجباری در ادارات خراسان

قصه آموزش همگانی برای بزرگ‌سالان حدود سال ۱۲۸۶ در دبستان رحمت شیراز شروع شد. مشروطه‌خواهان علاقه داشتند آموزش را میان مردم گسترش دهند و نخستین قدم را نیز برداشتند. آموزش بزرگ‌سالان پس از آن با سرعت کمی ادامه یافت، اما به گرد پای بی‌سوادی نمی‌رسید.

سال ۱۳۱۵ نظام‌نامه اکابر درباره تشکیل کلاس‌های اکابر در مدارس دولتی تصویب شد و کارکنان بی‌سواد دولت و مؤسسات عمومی و پیشه‌وران موظف شدند در این کلاس‌ها شرکت کنند. هفت سال طول کشید تا کلاس اکابر فعالیت خود را آغاز کند. سال ۱۳۲۸ نیز اولین کلاس آموزش بزرگ‌سالان در ورامین برگزار شد.

سال ۱۳۴۱ سپاه دانش ایجاد شد تا افراد باسواد به‌جای خدمت نظامی به مناطق روستایی و دوردست بروند و به مردم آنجا الفبا آموزش بدهند. سال ۱۳۵۵ نیز طرح جهاد ملی سوادآموزی، ارائه و اجرا شد. درکنار این‌ها، سازمان نهضت سوادآموزی در ۷ دی ۱۳۵۸، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برای مبارزه با بی‌سوادی سروشکل گرفت.

فعالیت نهضت سوادآموزی

البته همه فعالیت‌های رسمی و غیررسمی که از آن یاد شد، موفقیت زیادی نیافتند تا هنوز درصد زیادی از مردم ایران در آن روزگار بی‌سواد باشند؛ به همین دلیل، سازمان نهضت سوادآموزی به دستور امام‌خمینی با هدف باسواد کردن خیل عظیم بی‌سوادان کشور تشکیل شد. نخستین کلاس‌های سوادآموزی در اوایل سال ۱۳۵۹ زیرنظر شورای نهضت سوادآموزی تشکیل شد.

در سال ۱۳۶۰ با استفاده از تجربیات گذشته، ساختار دور مقدماتی، تدوین و براساس آن، تشکیل کلاس‌های مقدماتی به استان‌ها و شهرستان‌ها ابلاغ شد. در این سال، کتاب فارسی با عنوان «خواندن، نوشتن» را یک گروه هفت‌نفره با ترکیبی از دفتر مرکزی نهضت سوادآموزی و دیگران تهیه کردند.

برخی استان‌ها در تهیه محتوای آموزشی آن پیشگام بودند که از نمونه فعالیت‌های آن‌ها می‌توان به تألیف کتاب فارسی استان خراسان اشاره کرد تا نخستین کتاب برای آموزش بزرگ‌سالان و سوادآموزی پس از انقلاب در سال ۱۳۶۰ منتشر شود.

در آن سال‌ها که روحیه انقلابی درمیان مردم و مسئولان قوی بود، آموزش‌وپرورش، جهادسازندگی، روحانیان، جهاد دانشگاهی و نهضت سوادآموزی در اجرای این طرح مشارکت می‌کردند و نهاد‌های مردمی مانند مساجد، کمیته‌های انقلاب، بسیج مستضعفین، کانون‌های فرهنگی، انجمن‌های اسلامی، نیرو‌های مسلح، کارخانجات، کارگاه‌ها و اصناف نیز کنار این سازمان‌ها می‌ایستادند تا ابعاد آن درمیان تمام اقشار گسترده شود.

برای رسیدن به اهداف تعیین‌شده، سازمان نهضت سوادآموزی اقدام به برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های مختلف می‌کرد. در یکی از این طرح‌ها، سازمان به‌سراغ نیرو‌های شاغل در ادارات دولتی رفت و از کارمندان بی‌سواد ادارات دعوت کرد که به نهضت سوادآموزی بپیوندند.

بخشنامه‌ای برای بی‌سوادان ادارات

در اسناد به‌جای‌مانده در مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران، مکاتباتی میان استانداری خراسان و نهضت سوادآموزی این استان ردوبدل شده است. سال ۶۵ نامه‌ای به ادارات خراسان می‌رسد که خبر از اجرای مصوبه تازه‌ای در ادارات می‌دهد.

طبق این طرح، باید تا آخر سال ۱۳۶۶ همه دستگاه‌های دولتی از افراد بی‌سواد پاک‌سازی شود و به همین دلیل، سازمان‌های دولتی موظف می‌شوند آمار تمام بی‌سوادان زیرپوشش واحد‌های تابعه خود را تا پایان اسفند با مشخصات کامل به نهضت سوادآموزی ارسال کنند. فهرست افراد داوطلب برای آموزشیاری نیز باید تهیه شود و همچنین هماهنگی و همکاری لازم با نهضت سوادآموزی صورت بگیرد تا زمینه تشکیل کلاس فراهم شود.

همه ادارات خراسان پس از این، نامه‌ای به سازمان نهضت سوادآموزی در استان می‌نویسند و کارکنانی که چنین توانایی و آمادگی را دارند، معرفی می‌کنند. در نامه‌ای، فرماندار اسفراین به نهضت سوادآموزی شهرستان اسفراین چنین می‌نویسد: «افراد زیر از پرسنل این فرمانداری، جهت طی دوره روش تدریس و تشکیل کلاس در سایر واحد‌ها معرفی می‌شوند.

ضمنا این فرمانداری و بخشداری‌های تابعه، فاقد افراد بی‌سواد می‌باشد». اولین گردهمایی اعضای نهضت سوادآموزی و آموزشیاران این شهر، ۳۰ فروردین سال ۶۶ در سالن کانون پرورش‌فکری کودکان‌ونوجوانان تشکیل شد.

اجرای طرح در استان

در ابلاغ دیگری که به فرمانداران شهرستان‌های خراسان نوشته می‌شود، این طرح ارسال می‌شود. طبق این طرح، همه کارکنان (رسمی، خریدخدمت و روزمزد) باید بررسی شوند تا افراد بی‌سواد از این قافله جا نمانند و بتوانند تا پایان سال ۶۶ دوره‌های مقدماتی و تکمیلی را بگذرانند. سپس یکی از کارکنان که حداقل مدرک دیپلم دارد و می‌تواند تدریس کند، به‌عنوان آموزشیار سوادآموزی آن اداره، انتخاب و به نهضت سوادآموزی معرفی شود.

تصمیم گرفته می‌شود کلاس‌ها در زمانی برگزار شود که کارکنان خسته نباشند. جالب است که در این طرح به کارخانجات دولتی و مؤسسات تحت مدیریت دولت نیز دستور داده می‌شود درصورت استخدام کارگران فصلی بی‌سواد، آن‌ها را در کلاس نهضت سوادآموزی شرکت دهند. سازمان‌های دولتی مکلف می‌شوند به سوادآموزانی که دوره مقدماتی یا تکمیلی را با موفقیت به پایان رسانده‌اند، به ازای هر دوره، ۲۵ هزار ریال پاداش پرداخت کنند.

در پایان این سال، گزارش کار ادارات استان درباره نهضت سوادآموزی به فرمانداری ارسال می‌شود و هرکدام از ادارات از تعداد قبولی‌های خود خبر می‌دهد. در یکی از این نامه‌ها، شبکه بهداری اسفراین گزارش کار خود را ارسال می‌کند و می‌نویسد: «کل کارمندان بی‌سواد زیر ۴۵ سال در این شبکه، هفت نفر بوده است که پنج نفر آن‌ها موفق به دریافت مدرک پایانی نهضت سوادآموزی گردید و دو نفر دیگر هم‌اکنون در کلاس‌های نهضت سوادآموزی مشغول می‌باشند».

با همه تلاش‌هایی که شد، در سال ۱۳۶۶ حدود ۱۲۷ هزار زن و ۵۶ هزار مرد سواددار شدند.

منابع: سایت سازمان نهضت سوادآموزی.
مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران.

* این گزارش پنج‌شنبه ۷ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۱۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.